امام علی(ع) پیش از به حکومت رسیدن، دو نوع تجربه توزیع ثروت را دیده بود: یکی تقسیم مساوی و برابر بیت‌المال در میان افراد، بدون هیچ‌گونه برتری که پیامبر(ص) اجرا می‌کرد و دیگری توزیع نابرابر و مبتنی بر امتیاز که به وسیله خلیفه دوم و سوم و براساس سبقت در اسلام انجام می‌گرفت. اکنون باید دید موضع مولا علی(ع) در قبال توزیع عطایا چگونه بوده است؟ به‌واقع از دید امام، اسلام، عمل به احکام آن و حر بودن، ملاک تقسیم عطایای عمومی بوده و ایشان بر این مبنا به اعطای مال می‌پرداختند. امام(ع) عدول از برقراری تساوی بین افراد را، ظلمی نابخشودنی می‌دانست و بیان می‌کرد که «اگر اقالیم سبعه را به من بدهند تا خداوند را با گرفتن دانه‌ای از دهان مورچه معصیت کنم، چنین نخواهم کرد».
برای امام(ع) رعایت اصول تساوی افراد در حقوق و مزایای اجتماعی، اصلی بود که هیچ‌گاه حاضر به معامله یا تغییر و تخفیف در آن نشد و تا آخرین لحظات عمر، از این اصل، پاسداری کرد به‌گونه‌ای که در حوزه خانواده خود نیز با اعمال کنترل شدید، از سوءاستفاده آنها از بیت‌المال جلوگیری کرد و خود نیز از ابتدای خلافت تا لحظه شهادت از بیت‌المال بهره شخصی نبرد. در بررسی سیاست‌های علوی در راستای توزیع ثروت، باید به چند نکته اساسی توجه کرد:
امام(ع) شرایط محیطی زمان خود را به خوبی می‌شناخت و می‌دید که عده‌ای از اصحاب، صاحب مزارع، باغ و کاخ‌های مجلل‌اند، ده‌ها برده و کنیز در خدمت دارند و صاحبان گنج‌هایی از طلا و نقره هستند که با تبر میان اعضای خانواده آنها تقسیم می‌شود، در حالی که بیشتر مردم از درآمدهای عمومی محرومند یا صاحب درآمد اندکی هستند. امام(ع) هم دوران متعادل و متوازن حکومت نبوی را دیده بود و هم دوران نامتعادل و طبقاتی خلفا را از صافی نگاه تحلیلی خود عبور داده بود، از این رو، با پیروی از سنت نبوی، سیاست توزیع برابر و عادلانه بیت‌المال را سرلوحه کار خود قرار داد و این سیاست تساوی‌گرایانه با واکنش‌های منفی و مخاطرات جدی مواجه شد. امام در تقابل با رویکرد تنازعی اشرافیت عرب، به یاران نزدیک خود که از باب خیرخواهی اندکی مسامحه را در اجرای عدالت خواستار شده بودند، فرمود: «از من می‌خواهید پیروزی را با جور و ستم به‌دست آورم حال آنکه این مال از آن خداست».
وقتی امام علی(ع) برنامه‌های اصلاحی و حکومتی خود از جمله توزیع برابر بیت‌المال را اعلام کرد، در حقیقت جوهره انسان‌گرایی دین در عرصه حکومت‌داری و اجتماع را به نمایش گذاشت. ایشان انسان عصر خویش و نسل‌های بعد را با روح عدالت‌خواهانه اسلام آشنا ساخت و به بیانی امیرمؤمنان، تجسم عینی اسلام در عرصه جامعه و تاریخ بود. در حقیقت اصلی که با حکومت علوی در جامعه اسلامی و تاریخ اسلام جاودانه ماند، عدالت‌گرایی بود. در یک برآیند کلی، سیاست‌ها و عملکردهای امام(ع) در دوران حکومت، با سیره نبوی مطابقت کامل دارد و شاید نتوان موردی را در زندگی و رفتار امام(ع) یافت که با رویه پیامبر اکرم(ص) مخالفت داشته باشد.
از زاویه‌ای دیگر، اعمال و رفتار امام علی(ع) برگرفته از ارزش‌های دینی و انسانی حاکم بر رفتار پیامبر بود ولی ارزش‌های حاکم بر رفتار خلفای ثلاثه، آمیخته‌ای از آرمان‌های اجتماعی جامعه عرب و هنجارهای دینی به شمار می‌رفت که از زمان پیامبر(ص) به یادگار مانده بود و همین نکته، تفاوت اصلی بین اعمال امام علی(ع) و خلفاست. از نگاهی دیگر خلفای پس از پیامبر(ص)تا پیش از امیرالمومنین، سیاست‌های نابرابری در زمینه توزیع ثروت و قدرت اتخاذ کردند که باعث شد در قشربندی اجتماعی، ساختاری نامتعادل و نامتوازن به‌وجود آید. امام با تعدیل نابرابری‌های اجتماعی، به جامعه ساختاری متعادل و متوازن بخشید.
